Maqedonishtja e lasht bija e shqipes dhe toponimet "CA"

Akademia AL

Sun, 07 Dec 2025

Roli i traditave të emërtimit në identifikimin e substratit Maqedono-Dardan në “Ballkan”.

 Një rishikim kritik i etimologjisë së “Sardica/Serdica” dhe “Safia/Sofia” plus toponimet “CA”

 

Përmbledhje

Ky studim paraqet një analizë alternative mbi origjinën e disa toponimeve të rëndësishme të “Ballkan:it”, duke u mbështetur në një traditë të lashtë emërtimi, e cila mbijeton në komunitetet shqiptare të Maqedonisë së Veriut dhe ka rrënjë të drejtpërdrejta në kulturën maqedono-dardane të parahistorisë.^1
Prapashtesa “-ca / -ica” në toponimin Serdica/Sardica shihet si produkt i një sistemi të lashtë emërtimi gjinor dhe familjar, jo si ndikim sllav apo grek. Analiza sfidon qasjet tradicionale filologjike dhe nxit rishqyrtimin e marrëdhënieve ndërmjet gjuhëve parahelenike dhe gjuhëve moderne të rajonit, veçanërisht shqipes.^2

---

1. Hyrje

Toponimet e “Ballkan”-it kanë pësuar shtresa rindërtimi dhe reinterpretimi përgjatë periudhave të ndryshme greke, romake, bizantine, sllave dhe osmane.^3
Emra si Serdica/Sardica dhe Safia/Sofia janë zakonisht shpjeguar përmes burimeve të shkruara greke, sllave ose latine, duke i lidhur ato me fisin Serdi dhe Hagia Sophia.^4

Ky studim propozon një qasje alternative:
Serdica nuk është etnonim, por formë femërore e një emri personal mashkullor “Sardi/Serdi”, sipas traditës maqedono-dardane, ku gruaja pas martesës merr emrin e burrit + prapashtesë gjinore “-ca”.^5

---

2. Metodologjia

Metodologjia e studimit mbështetet në tri shtylla:

2.1. Etnolingustika krahasuese

Analiza e strukturave të emërtimit në komunitete bashkëkohore të Maqedonisë së Veriut, veçanërisht ku ruhen elemente arkaike të shqipes dhe dialekteve tradicionale të substratit maqedon.^6

 

 

2.2. Kritikë filologjike

Vlerësimi i pikëpamjeve të studiuesve modernë (grekë, bullgarë, sllavë, francezë, gjermanë) dhe identifikimi i boshllëqeve të argumentimit të tyre, me fokus te ndikimi politik, interpretimet e njëanshme, dhe përdorimi i arkivave të mbyllura ose të pakonsultuara.^7

2.3. Rindërtimi kulturor-historik

Referenca ndaj praktikave martesorë, traditave të përkatësisë familjare dhe mënyrave të identifikimit gjinor që kanë ekzistuar në kulturat iliro-dardane dhe maqedonase.^8

---

3. Arkitektura e Traditës së Emërtimit Maqedono-Dardane

3.1. Parimi bazë i sistemit

Sipas traditës, emri i gruas pas martesës formohej si:

EMRI I BURRIT + prapashtesa femërore “-ca / -ica”^9

Shembuj:

• Serdi → Serdica
• Bardh → Bardhica
• Arban → Arbanica
• Sardi → Sardica
• Jakup → Jakupica Kliko nje vend ne Maqedoninë e Veriut natyrisht e keqinterpretuar me dashje pa dashje "tsa"

Kjo traditë është ende e gjallë në disa zona rurale të Maqedonisë së Veriut.^10

3.2. Funksioni semantik

Prapashtesa “-ca” nuk shënon:

• zvogëlim (diminutiv sllav)
• abstraktizim (grek -ike/ikos)

por gjini dhe përkatësi familjare, pjesë e një substrati indo-evropian arkaik, i cili nuk lidhet me deget moderne sllave apo helenike.^11

---

 

 

4. Rishikim i Toponimit “Sardica/Serdica”

4.1. Interpretimi i zakonshëm

Filologjia standarde thotë se Sardica/Serdica vjen nga fis i Thrakes Sard/Serdi → Sardica/Serdica = “qyteti i Serdëve”.^12

4.2. Problemet e këtij interpretimi

1. Dëshmitë për një fis thrak të dokumentuar janë të kufizuara.^13
2. Shumë “fisë thrakë” janë konceptime të mëvonshme të filologëve perëndimorë.^14
3. Ndërhyrjet shekullore krijuan ndarje të rrepta “ilir – thrak – maqedon” që nuk janë historikisht të verifikueshme.^15
4. Prapashtesa -ica nuk është dokumentuar në burimet thrake.^16

4.3. Interpretimi alternativ

Nëse Sardi/Serdi ishte një emër personal, atëherë:

Sardica/Serdica = gruaja, familja ose shtëpia e Serdit^17

Kjo korrespondon me praktikat ilire, dardane dhe maqedonase për përdorimin e emrave familjarë në toponime.

---

5. Rishikimi i Emrit “Safia/Sofia”

5.1. Narrativa zyrtare

“Sofia” vjen nga Hagia Sophia → “Shenjta Mençuri”.^18

5.2. Problemet metodologjike

1. Emri kishtar është shumë më i vonshëm (shek. IV+).^19
2. Forma femërore Saf-/Sof- mund të jetë shumë më e lashtë, paragreke.^20

5.3. Argumenti alternativ

Sofia/Safia është një emër femëror paragreke, pjesë e traditës maqedono-dardane të emërtimit. Kështu, lidhja me Hagia Sophia është një reinterpretim i vonshëm.^21

---

 

6. Dardanët dhe themeli i Bizantit

Popullsia themeluese e Bizantit/Kostandinopojës kishte elemente dardane, duke sugjeruar:

• një substrat paragreke në “Ballkan”-in Jugor,
• ndikim të drejtpërdrejtë në toponime,
• dhe kontaminime të vonshme helenike, sllave dhe romake.^22

---

7. Kritika e Literaturës Moderne

1. Filologët bashkëkohorë shpesh përdorin burime të pjesshme (tekste latine/greke) dhe neglizhojnë traditat gojore.^23
2. Politizimi i shkencës ka ndikuar në selektimin e materialeve dhe arkivat e mbyllura.^24
3. Supremacia e të shkruarit mbi gojëdhënën nuk pasqyron realitetin e gjuhës së vjetër.^25

---

8. Përfundime

1. Serdica është një toponim i krijuar mbi bazën e traditës maqedono-dardane të emërtimit martesor.
2. Prapashtesa -ca është shenjues gjinor dhe familjar, jo sllav apo grek.
3. Sofia/Safia është emër shumë më i lashtë se interpretimi kishtar bizantin.
4. Traditat gojore në Maqedoninë e Veriut ofrojnë tregues të gjuhëve paragreke të “Ballkan”-it.
5. Rishikimi i etimologjive të vjetra kërkon metodologji ndërdisiplinore, duke përfshirë folës autoktonë dhe analiza krahasuese.^26

---

 

 

 

Fusnotat

1. Traditat gojore maqedono-dardane, mbledhur nga terreni rural, verifikuar nga intervista dhe literatura folklorike.
2. Përkrahje teorike nga etnolingvistika krahasuese e substratit “ballkanik”.
3. Krahasim me arkivat osmane dhe bizantine (pjesërisht të mbyllura për studiuesit modernë).
4. Shih: mainstream filologji greke dhe romake për Serdica/Hagia Sophia.
5. Analizë e transformimeve gjinore dhe familjare në toponime.
6. Terren, intervista dhe etnografi rajonal.
7. Kritikë e literaturës së mëvonshme dhe ndikimeve politike.
8. Analizë historike dhe krahasuese me praktikat iliro-dardane.
9. Mbështetur nga praktikat bashkëkohore të zonave rurale.
10. Si më lart.
11. Krahasim me prapashtesat gjinore indo-evropiane.
12. Filologjia standarde (G. Mihailov, V. Orel etj.).
13. Dokumentacioni i kufizuar arkivor.
14. Kritikë e studiuesve perëndimorë.
15. Ndërhyrje historiografike shekullore.
16. Analizë morfologjike e toponimeve.
17. Si më lart.
18. Historia zyrtare e Hagia Sophia.
19. Shek. IV+.
20. Forma paragreke, sipas fushës etnolingvistike.
21. Analizë krahasuese.
22. Referenca arkeologjike dhe etnografike.
23. Terren dhe intervista.
24. Presion politik mbi shkencën.
25. Supremacia e të shkruarit mbi foljen tradicionale.
26. Përfundimet e bazuara në terren dhe krahasime ndërdisiplinore.